Iedere dirigent die ooit voor de partituur van de Mattheus Passion (BWV 244) zat om een uitvoering voor te bereiden, zal het wel eens geprobeerd hebben. Zich in gedachten verplaatsen naar Leipzig, naar de Thomaskirche waar Bach op Goede Vrijdag 11 april 1727 voor het eerst zijn Paaspassie uitvoerde. Dat was niet de definitieve versie. Een aantal keren veranderde de componist nog onderdelen van het werk, tot hij het in 1736 goed genoeg vond om er een gekalligrafeerd manuscript van te maken, met de evangelietekst in rode inkt. 
Hoe dirigent Jos van Veldhoven -artistiek leider van de Nederlandse Bachvereniging-, die dit jaar de Mattheus Passion dirigeerde, zijn voorbereiding doet, komt enigzins in de buurt van mijn verondersteling. Uit zijn bijdrage aan het boek 'De geheimen van de Mattheus Passion' blijkt dat. 'Ik open de partituur en probeer me dan in gedachten te veplaatsen naar het moment dat het papier nog leeg is en de componist op het punt staat te gaan schrijven. Waarom kiest hij deze maatsoort, waarom deze toonsoort, deze bezetting'
Koor en orkest van de Bachvereniging voeren de Mattheus uiteraard in de weken voor Pasen een paar keer uit in Naarden, maar gelukkig gaan ze ook op tournee. Naast Tilburg, Utrecht en Aardenburg wordt ook Rotterdam aangedaan, en daarom waren we in de Doelen en luisterden we met een volle zaal naar het werk van Bach. Volgens J., die mee was en als jong en eigenwijs valt te typeren, is het een opera. Volgens mij, oud en verstandig natuurlijk, is het een oratorium. Jammer voor mij dat in de zeer informatieve inleiding vóór het concert door Huib Ramaer de term opera letterlijk in zijn eerste zin viel.
In die inleiding zat veel achtergrond bij het werk van Bach, anekdotes over de Nederlandse uitvoeringen sinds 1870 en natuurlijk aandacht voor de eeuwige strijd over de uitvoeringspraktijk. We luisterden nog eens naar het begin van de Mengelberg-uitvoering uit 1939 in Amsterdam en hoorden hoe die zich voortsleepte in een tempo dat we nu als buitengewoon traag ervaren. Dit is een filmpje met die beroemde geluidsopname van 2 april 1939.
Mengelberg was van de katholieke kant, die een romantische, dramatische en gezwollen versie van het werk van Bach voorstond.
Groot contrast met hoe dirigent van Veldhoven het dit jaar aanpakte. De kleine bezetting, dat waren wel al wel gewend van de Bachvereniging, maar nu ook een een a-symmetrische opstelling. Dat was de nieuwigheid van de versie van dit jaar. Musicoloog Daniel Melamed stelt dat die dubbelkorigheid bij Bach helemaal niet bedoeld is voor het stereo-effect, maar dat de Coro (koor en orkest) 1 een heel andere taak en betekenis heeft dan Coro 2. Dat nieuwe inzicht bleek uit de opstelling op het podium, links een groot bezet orkest, de solisten en 8 koorzangers, rechts een koor met per stem slechts een lid en een kleiner orkest.
Bijna frivool was in deze sfeer de bijdrage van het Kampen Boys Choir, dat 6 zangers leverde als 'ripienisten', ondersteunende zangers. Gekleed in rode pijen met daarover een witte superplie (ooit droeg ik die dingen ook nog als koorzanger), traden ze in het openingskoor en het slot van het eerste deel aan.
Bij de Bachvereniging en zeker bij van Veldhoven, gaat het om de muziek en de zeggingskracht daarvan in de religieuze elementen. Daaraan is het theatrale, het drama verre ondergeschikt. En in die opvatting is het niet zo raar dat de bas die de Jesus-partij zingt, ook heel andere rollen doet. De dirigent doet ook niet mee met de gewoonte van veel dirigenten om de stilte na de allerlaatste noten stevig te rekken. De dirigent houdt vaak de spanning even aan, het is oorverdovend stil in de zaal en pas als er een soort ontspanning komt in de houding van de dirigent, komt het applaus. Hoewel ook dat applaus volgens sommigen ongepast is.
Geen mis, geen theater, geen opera en geen opgelegd drama in de Doelen deze week. Wel een érg mooie Bach op authentieke instrumenten, met houten blaasinstrumenten, oude violen en een theorbe voor het ritme. Bijna analytisch, met als grote verdienste dat je alle thema's, motieven, lijnen en contrapunt uitstekend kunt horen. Bach zoals de componist het waarschijnlijk bedoeld heeft.
Vrijdag naar een hele andere uitvoering door de Utrechtse Oratorium Vereniging. Maar wel weer met de muziek van Bach die -excuser le cliché- onder je huid gaat zitten, zo tegen Pasen.
Het boek 'De geheimen van de Matthäus-Passion, ambacht en mystiek van een meesterwerk' bevat artikelen over allerlei aspecten van de Mattheus Passion. Net verschenen bij uitgeverij Balans en de Nederlandse Bachvereniging.
